Chủ đề bao trùm của các nghiên cứu xã hội học trong thập niên tới là nghiên cứu động thái của những biến đổi xã hội ở Việt Nam trong quá trình thực hiện công cuộc Đổi mới, phát triển kinh tế, đẩy mạnh công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Xuất phát từ điều kiện kinh phí và nguồn nhân lực của Viện, từ nay đến năm 2020, thông qua các đề tài, dự án nghiên cứu hàng năm, cũng như những nhiệm vụ đột xuất được cấp trên giao trực tiếp, Viện Xã hội học sẽ chủ động triển khai các định hướng nghiên cứu sau đây:
1. Những vấn đề xã hội mới nảy sinh trong quá trình phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế
Đất nước bước vào thời kỳ phát triển mới sau gần 30 năm thực hiện đường lối đổi mới toàn diện. Tiềm lực kinh tế được tăng cường. Hệ thống chính trị được củng cố, các vấn đề xã hội được giải quyết từng bước. Trên trường quốc tế, hội nhập quốc tế đã mang lại nhiều cơ hội cho sự phát triển của đất nước. Với những thành tựu như vậy, Việt Nam đang bước vào giai đoạn phát triển mới với những tiền đề, điều kiện và vận hội mới.
Tuy nhiên bên cạnh những thành tựu thu được, nhiều vấn đề xã hội đã phát sinh cùng với quá trình phát triển và hội nhập quốc tế cần được xem xét, nghiên cứu. Song song với những yếu kém, thiếu sức cạnh tranh của nền kinh tế, nhiều vấn đề xã hội chưa được khắc phục hoặc giải quyết triệt để, dẫn đến sự tiềm ẩn nhiều nguy cơ mất ổn định về kinh tế-xã hội và kể cả chính trị. Hàng loạt vấn đề xã hội mới có liên quan trực tiếp và cấp thiết trong đời sống xã hội như thu nhập, việc làm, nhà ở, đất đai, giáo dục, khám chữa bệnh, tội phạm, tệ nạn xã hội… cần được nghiên cứu thấu đáo, phân tích và xem xét trên cơ sở khoa học. Viện Xã hội học sẽ nghiên cứu các vấn đề xã hội mới nảy sinh nhằm cung cấp luận cứ khoa học cho mô hình quản lý xã hội và phát triển xã hội trong giai đoạn phát triển và hội nhập quốc tế.
2. An sinh xã hội và công tác xã hội trong phát triển bền vững
Thực tiễn phát triển kinh tế-xã hội ở nước ta trong những năm gần đây cho thấy, tăng trưởng kinh tế theo hướng bền vững không phải là mục tiêu dễ dàng thực hiện. Mô hình tăng trưởng chậm được đổi mới, tình hình kinh tế vĩ mô bộc lộ những nhân tố bất ổn. Cuộc khủng hoảng kinh tế tài chính toàn cầu và suy giảm kinh tế lại tác động trực tiếp đến tình hình xã hội. Tình trạng mất việc làm và thu nhập thấp có tác động xấu đến những người làm công ăn lương. Việc làm suy giảm đồng nghĩa với việc người dân mất đi thu nhập tương xứng và một số hộ cận nghèo mới sẽ bổ sung vào danh sách nghèo. Tình trạng ô nhiễm môi trường, hiệu ứng nhà kính, nước biển dâng dẫn đến những thảm họa thiên nhiên gây thiệt hại lớn, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển của đất nước, đe dọa sinh kế và ổn định đời sống xã hội. Sự thay đổi thời tiết bất thường, thiên tai, bão lụt làm cho đời sống xã hội gặp rất nhiều khó khăn, đối tượng chịu tác động ngày càng mở rộng.
Trước những thách thức nói trên, hàng loạt chính sách an sinh xã hội được ban hành như bảo hiểm y tế, chính sách việc làm và đảm bảo thu nhập; chính sách xóa đói, giảm nghèo, thu hẹp dần khoảng cách giàu nghèo giữa nông thôn và thành thị. Hệ thống chính sách bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp, trợ giúp và cứu trợ xã hội tiếp tục sửa đổi, hoàn thiện theo hướng đa dạng, linh hoạt. Tuy nhiên để có thể đưa các chính sách xã hội vào cuộc sống, cần có được một đội ngũ nhân viên làm công tác xã hội nhằm hỗ trợ, giúp đỡ những người gặp khó khăn hoặc những đối tượng yếu thế bị đẩy ra ngoài lề xã hội (người nghèo, người khuyết tật, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt, phụ nữ, người cao tuổi,...). Trong khi các giải pháp an sinh xã hội còn hạn chế, chưa phát huy được vai trò quan trọng trong đời sống xã hội thì đội ngũ công tác xã hội nước ta còn thiếu và yếu về tay nghề, chưa được đào tạo cơ bản. Công tác xã hội chưa hỗ trợ hiệu quả được các đối tượng thiệt thòi và yếu thế trong xã hội.
Viện Xã hội học sẽ thực hiện các nghiên cứu cơ bản về an sinh xã hội ở Việt Nam. An sinh xã hội hướng vào sự phát triển con người và là một yếu tố của phát triển bền vững. Đầu tư cho chính sách an sinh xã hội cũng chính là đầu tư cho phát triển con người. Viện sẽ tập trung nghiên cứu nhằm hoàn thiện pháp luật, chính sách nhằm tăng tỉ lệ người dân tham gia các hình thức bảo hiểm. Đẩy mạnh xã hội hoá dịch vụ bảo hiểm xã hội, chuyển các loại hình trợ giúp, cứu trợ xã hội sang cung cấp dịch vụ bảo trợ xã hội dựa vào cộng đồng. Để tăng cường tiếp cận dịch vụ xã hội cơ bản cần gắn kết, lồng ghép an sinh xã hội cơ bản trong chiến lược phát triển kinh tế-xã hội của đất nước nói chung và khu vực nông nghiệp, nông thôn và nông dân nói riêng. Đa dạng hoá các nguồn lực và phương thức xoá đói, giảm nghèo gắn với phát triển nông nghiệp, nông thôn, phát triển giáo dục, dạy nghề và giải quyết việc làm. Huy động mọi nguồn lực xã hội cùng với Nhà nước chăm lo tốt hơn nữa đời sống vật chất, tinh thần của những gia đình có công và đối tượng chính sách.
3. Biến đổi văn hóa và bất bình đẳng xã hội trong quá trình phát triển
Những thành tựu của công cuộc Đổi mới cũng như những vấn đề bức xúc đang đặt ra hiện nay thực chất vừa là kết quả của sự biến đổi xã hội; song đồng thời cũng vừa là tác nhân thúc đẩy sự biến đổi xã hội diễn ra mạnh mẽ hơn nữa. Trong khi Việt Nam đã gia nhập nhóm nước có thu nhập trung bình song đời sống kinh tế được cải thiện thì các vấn đề văn hóa, xã hội lại đi xuống. Xu hướng biến đổi văn hóa ở các cộng đồng dân cư, các nhóm xã hội diễn ra phức tạp và chưa được nghiên cứu đánh giá từ góc độ xã hội học. Trong những năm tới, Viện sẽ nghiên cứu các điều kiện và yếu tố tác động đến quá trình biến đổi đời sống văn hoá; trong đó, đặc biệt chú ý đến các yếu tố về xã hội, kinh tế, chính trị, sự giao thoa văn hoá giữa nông thôn và đô thị, giữa các vùng miền và quốc tế thông qua các kênh thông tin.
Bất bình đẳng xã hội là một vấn đề cơ bản trong phát triển bền vững mà Việt Nam đang hướng tới. Phát triển kinh tế-xã hội và hội nhập quốc tế đã đem lại tốc độ tăng trưởng cao, song những thành quả tăng trưởng không phân bổ đồng đều giữa cả các vùng, miền và giữa các giai tầng xã hội. Mặc dù các thành tựu giảm nghèo của Việt Nam được thế giới ghi nhận và đánh giá cao, song giảm nghèo không bền vững, tỷ lệ tái nghèo cao, nguy cơ tụt hậu và rơi vào bẫy thu nhập trung bình là hiện hữu.
Sự chênh lệch và bất bình đẳng ngày càng lớn về cơ hội và lợi ích càng khiến cho các nhóm yếu thế bị loại trừ, đồng thời làm suy yếu động lực phát triển bền vững. Viện Xã hội học sẽ tăng cường nghiên cứu chủ đề quan trọng này nhằm đánh giá thực trạng, phân tích những tác động, đưa ra dự báo và đề xuất những giải pháp nhằm thúc đẩy sự biến đổi xã hội Việt Nam theo hướng tích cực, thực hiện mục tiêu công bằng và tiến bộ xã hội, làm cơ sở khoa học cho việc hoạch định đường lối và chiến lược phát triển đất nước.
4. Dân số, nguồn nhân lực và sức khỏe dân cư dưới tác động của biến đổi khí hậu và suy thoái môi trường sinh thái
Việt Nam được thế giới đánh giá là có lợi thế về dân số đông, đang trong thời kỳ “dân số vàng” nên lực lượng trong độ tuổi lao động khá dồi dào. Đây là nguồn lực vô cùng quan trọng để đất nước ta thực hiện thành công Chiến lược phát triển kinh tế xã hội giai đoạn 2011-2020. Tuy nhiên, cái thiếu của Việt Nam hiện nay không phải là lao động phổ thông, mà là nguồn nhân lực chất lượng cao. Tình trạng mâu thuẫn giữa lượng và chất trong nguồn nhân lực ngày càng gay gắt, cần phải được cải thiện càng sớm càng tốt. Trong khi đó, thị trường lao động hiện có vấn đề không ăn khớp giữa cung và cầu. Sinh viên sau khi được đào tạo nghề và sinh viên tốt nghiệp đại học rất khó tìm được việc làm phù hợp, thậm chí rơi vào tình trạng thất nghiệp với tấm bằng trong tay.
Nhiều vấn đề mới cần được quan tâm chú ý như quy mô dân số, duy trì mức sinh hợp lý, mất cân bằng giới tính khi sinh. Công tác chăm sóc sức khoẻ sinh sản, sức khoẻ bà mẹ và trẻ em tuy được đầu tư qua nhiều năm song chưa có sự chuyển biến về chất, ảnh hưởng lớn đến chất lượng dân số. Các quyền cơ bản của trẻ em chưa được đảm bảo trong một môi trường thiếu an toàn và lành mạnh để trẻ được phát triển toàn diện. Bất bình đẳng giới vẫn tiếp tục là trở ngại lớn trong sự phát triển xã hội, tình trạng buôn bán phụ nữ và bạo lực trong gia đình chưa được đẩy lùi, ngăn chặn kịp thời.
Viện Xã hội học sẽ tiếp tục tìm hiểu mối liên hệ giữa sức khỏe và dân số. Mối liên hệ này cần được xem xét trong bối cảnh biến đổi khí hậu, đô thị hóa và môi trường sinh thái đang bị suy thoái nhanh hiện nay. Làm thế nào để đảm bảo quan hệ hài hòa giữa phát triển kinh tế-xã hội và bảo vệ môi trường? Làm thế nào để hình thành các dự báo xã hội trong điều kiện biến đổi khí hậu và thiên tai gia tăng? Cần phải làm gì và làm như thế nào để đẩy lùi tiêu cực trong hoạt động khám, chữa bệnh, nâng cao y đức của cán bộ y tế? Các vấn đề này cần được nghiên cứu nghiêm túc để có được câu trả lời khoa học, nhất là một môi trường quốc tế khó đoán định với nhiều rủi ro.
5. Điều tra dư luận xã hội nhằm tập hợp ý kiến người dân đối với các chủ trương, quyết sách quan trọng của Đảng và Nhà nước
Lịch sử phát triển của xã hội loài người cho thấy từ khi các nhà nước xuất hiện, hầu như không có quốc gia nào giữ được ổn định chính trị-xã hội hoặc sự tồn tại lâu dài nếu các chủ trương, quyết sách của quốc gia đó không phù hợp lòng dân. Có nhiều phương thức để nắm bắt tâm tư, ý chí và nguyện vọng của nhân dân trong đó điều tra dư luận xã hội, tập hợp ý kiến của nhân dân một cách khoa học là cách thức nắm bắt phản hồi dư luận nhanh và tin cậy nhất hiện nay. Cần tạo được niềm tin trong dân rằng các chính sách, giải pháp nhằm đạt các mục tiêu phát triển có tính khả thi cao. Người dân sẽ ủng hộ và đồng thuận hơn khi tiếng nói của họ được lắng nghe, khi những ý kiến đề xuất được xem xét trong quá trình ra quyết định và xây dựng chính sách.
Để thực hiện mục tiêu đó, điều tra dư luận xã hội có vai trò không thể thiếu được trong hoạt động nghiên cứu của Viện Xã hội học từ nay cho đến năm 2020. Có nhiều vấn đề quan trọng rất cần được trưng cầu ý kiến của nhân dân và nắm bắt được phản hồi từ thực tiễn khách quan để tham khảo trước khi đưa ra những quyết định, chính sách có ảnh hưởng lớn đến đời sống xã hội và đại đa số người dân. Với thế mạnh về phương pháp nghiên cứu, Viện sẽ tăng cường chất lượng điều tra dư luận xã hội, đảm bảo nắm bắt kịp thời, đầy đủ và chính xác tâm tư, ý chí, nguyện vọng của nhân dân trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc theo mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.
Viện Xã hội học